AZERBAYCAN GENCE'Lİ ŞAİR NİZAMİ (1141-1209) & İSKENDERNAME
Bu yazımda komşu Türk devleti Azerbaycan Gence'de doğmuş ve orada yaşamış bir şairden söz edeceğim. Gence Bakü (Baki) den sonra ikinci büyük Azeri kentidir. Azeri ismi Gence Sovyet döneminde Kırovad olarak isimlendirilmiş Ermenice Ganzack olarak bilinir. 1989 yılından bu yana ismi tekrar Gencedir. Bugün nüfusun % 98 Azeridir.
Genceli Nizami'nin İran Edebiyatının büyük şairlerinden biri olduğu kabul edilir. Türk ve Azeri kaynaklar Türk asıllı olduğunu savunur. Ama aile kökeni hakkında yeterli bilgi yoktur. Farsçadan başka Arapça Gürcü ve Ermeni dillerini bildiği bilinir. Bir Türk kentinde doğmasına karşı Türkçe hiç eseri yoktur. Eski Yunan düşüncesine yakınlığı ile tanınmıştır. Farsça olarak pek çok şiir tarzında eserleri vardır. En çok ilgimi çeken Büyük İskender'in hayatını anlattığı İSKENDERNAME isimli eseri olmuştur.
Nizamî'nin en son kaleme aldığı, ustalık dönemi eseri İskendernâme, "Şerefnâme" ve "İkbâlnâme" başlıklı iki bölümden ve toplam 10.516 beyitten oluşmaktadır. İskender'in hayat hikâyesinin ayrıntılarıyla aktarıldığı bu eserde; tarihî, kültürel, edebî, mitolojik birçok unsur bir arada işlenmiştir. Nizamî'nin İskender'i üç temel özelliğiyle "hükümdarlığı", "bilgeliği" ve Peygamberliğiyle öne çıkarması dikkat çekicidir.
Bilindiği gibi Büyük İskender Helen dilinde ALEKSANDROS olarak MÖ 356 yılında Makedonya Kralı II Phlip'in oğlu olarak dünyaya gelmiş Çanakkale Boğazını MÖ 334 yılında geçerek zamanın büyük Pers İmparatorluğunu yok ederek, Türkistan'ı, Afganistan'ı, Mısır'ı fethederek Hindistan Ganj nehrine kadar topraklara hâkim olmuş, batı ve doğu dünyasının tarih ve kültüründe etkili tarihi ve efsanevi bir kahraman olmuştur.
İranlılar Aleksandros ismini İskender, İskandar olarak benimsemişlerdir. Bunlar içinde destansı bir şekilde anlatan Orta Çağ'da pek çok doğuda yazar ve şair de bulunmaktadır.
Bunların başında bugün bir Türk kenti Gence'de yaşamış Nizami gelmektedir. Eser çok kapsamlı ve hacimlidir. Toplam 10.516 beyittir. 300-350 sayfa hacminde olmaktadır.
Ben çok istediğim halde okuyabilmiş değilim. Ancak hakkında yazılanları uzun uzun inceledim. Burada doğu anlayışı ile efsaneleşmiş Askeri ve Dâhi bir devlet adamı hükümdarlığı, bilge kişiliği ile yüceltilmiş tarihteki peygamberlerden biri kabul edilmiş sonuçta karşımıza bambaşka bir İskender çıkmaktadır. Bu yönüyle çok ilgi çekicidir. Nizami Orta Çağda İran Azerbaycan, Afganistan, Anadolu'da çok etkili olmuş daha sonra gelen şair ve yazarlar üzerinde etkili olmuştur.
Büyük İskender'in hayatı batı dünyasında da çokça işlenmiş mitolojik olanlar vardır. Ama batıda askeri ve devlet adamı yönüyle ciddi incelemeler de bulunmaktadır.
İskendername tam metin olarak Prof. Dr. Nimet Yıldırım tarafından Türkçeye çevrilmiştir. İran'ı Orta Çağı daha iyi anlamak isteyenlere okumaları tavsiye edilir.
Nizami'nin Gence'de onuruna dikilen anıtının resmi eklenmiştir