ANADOLU'DA ROMA VE ERKEN BİZANS DÖNEMLERİNDE MERMER KESME HIZARI- I
MEHMET BİLDİRİCİ
Paul Kessener Uluslararası Tarihi SU Toplantılarda tanıştığım çok değerli bir araştırmacı.. Kendisi Hollandalı emekli Tıp Doktorudur. Ama Tarihi Su Yapıları konusundaki çalışmalarıyla bu konuda en önde gelen birkaç kişiden biridir. Antalya Aspendos basınçlı suyolu onun tarafından çok detaylı incelenmiştir. Antalya toplantısında ki konuşmasında Hidrolik Laboratuar da suyun basınçlı suyolunda nasıl aktığını, hava kabarcıklarının oluştuğunu incelemişti. Harika bir deneydi.
Kendisinden Antalya'da "Taş Kesme makineleri" ile ilgili makalesini olduğunu öğrendim ve istedim. Lütfetti gönderdi. Çok detaylı ve derin bir araştırmaya dayalı bu makaleyi sizlerle paylaşmak kısa bir özet vermek istedim. Ben burada tekrar kendisine teşekkür ediyorum.
Makale İngilizce ve Türkçe özetli ve resimli olarak Vehbi Koç Vakfı "Suna & İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü'nün" ADALYA dergisinde sayfa 283-303 arasında çıkmıştır. İşte buradan bir özet
"Roma imparatorluk döneminde, imparatorluk genelinde refah düzeyi yükseldiğinde kent yaşamının standart elemanları haline gelen kamu ve özel hamamların suyunu getirmek için hemen hemen her kentte sukemerleri inşa edildi. Bu hamamların ve diğer yapıların duvarları Antalya civarında da yoğun şekilde görüldüğü üzere mermer ile kaplandı. Söz konusu mermer levhalar giderek artan miktarlarda üretilmiş olmalıdır. Anadolu Akdeniz bölgesinde yeni bulgular su ile çalışan taş kesme makinelerinin daha Roma Dönemi'nde bilindiğini gösteriyor.
Hierapolis (Denizli Pamukkale) kuzey Nekropolisi'ndeki (antik mezarlık) bir lahit kapağı üzerindeki kabartmadaki teknik desende, sıra dışı bir şey, su ile çalışan taş kesme makinesi krokisi çizilmiştir. Makine şimdiye dek Ortaçağ'da icat edildiği düşünülen krank ve krank kolu sistemine sahiptir. Krank ve krank kolu sistemi, su çarkının döner hareketinin, ters lineer harekete dönüştürülerek mermer levhaların kesimi konusunda toplu üretiminin yapılmasını sağlar.
Alp dağlarında ki Erubris (Ruwer) Irmağının sularıyla çalışan mermer kesme makineleri ve tahıl değirmenlerini sesini Ausonius (310-395) 370 civarında kaleme aldığı Mosella adlı şiirinde şöyle anlatıyor. "Taşları, döndüren ve gıcırdayan testereleri pırıldayan mermerden geçiren Erubris nehrinin, her iki yakasında da sürekli gürültü yapıyor." Bu şiir zaten testere makinelerinin daha Roma döneminde var olduğuna dair kanıt sayılıyordu. Ausonius Roma döneminde yaşamış çok ünlü bir şairdir.
Önce tereddüt ile karşılanan bu kanıtın gerçek olduğu sonra anlaşıldı. Buradan mermer kesme hızarının Roma döneminde bulunduğu anlaşılmaktadır.
Hierapolis'teki (Denizli Pamukkale) mezar taşındaki kabartma artık, Romalıların krank ve krank kolu sisteminin bildiklerini ve taş kesme makinelerinde bu sistemi kullandıklarını, 4. yy.'da Ausonius'un Alplerin kuzeyinde suyla çalışan makinelerle mermer kesilmesi sesini doğru bildiğini açıkça gösteriyor.
Ephesos'taki iki paralel bıçaklı taş kesme makinesine ait kalıntılar ve Gerasa (Ürdün)'deki dört bıçaklı benzer bir makine 6. ve 7. yy'lara tarihlenmekte olup bu makinelerin Hierapolis örneğinden sonra oldukça gelişmiş olduğunu gösteriyor. Hierapolis kabartması ile birlikte Bizans Dönemi'ne ait bu bulgular sayesinde, bu yazıda irdelene bir dizi antik taş kesme makinesi rekonstrüksiyonları geliştirildi.
Paul Kessener'in verdiği bilgiler burada özetlenmiştir. Konu ile daha yakından ilgilenenlerin yukarıda sözü edilen dergiye başvurmalıdır.
Daha sonra ara ara görüşmelerimiz hep devam etti, kendisi ile İstanbul'daki su terazileri konusunda uzun uzun yazıştık.
Anadolu özellikle Akdeniz Bölgesindeki Su getirme sistemlerini de tam bir bilim adamı kimliği ile incelemiş pek çok eser vermiştir.
Ben kendisine teşekkür ediyor, sağlıklı ve verimli bir yaşam diliyorum.
Yazıma Denizli Müzesinde Hierapolis ile ilgili mezar kabartması ile Danimarkalı Schiöler'in bana gönderdiği bir taslak mermer hızarı tasarımı eklenmiştir.
Devam edecek)