BİLGE KAĞAN VE İLK TÜRKÇE YAZILI ORHON KİTABELERİ
Şimdiye kadar antik dünyada Anadolu coğrafyasından batı dünyasına ışık saçmış insanların hayat hikâyelerini dökmeye çalıştım. Gene devam edeceğim.
Bu yazımda ilk Türkçe metinlerin yer aldığı Orhon yazıtlarını incelemeye çalışacağım.
Bilge Kağan (683-734) Asya'da Çin'in kuzeyinde yer alan Göktürk devletinin Kağanıdır. Tarihte ilk defa Türkçe metinler burada bulunmuştur. Yaklaşık tarih 732-735 kabul edilir.
Göktürk Hakanlığı uçsuz bucaksız Moğolistan ve çevresinde yaşayan gezgin (nomadik) toplumların kurduğu bir devlettir. Yerleşik düzende yaşayan bir toplum değildir. Bu yönden Göktürk devletinin sınırlarını belirlemek mümkün değildir. Çünkü devlet sınırlarını kentler belirler.
Orhon yazıtları Türk tarihi, Türk edebiyatı yönünden tarifi mümkün olmayan önemdedir. Bu yazıtların tarafsız ve bilimsel olarak incelenmesi fevkalade önemlidir.
Bu yazıtlar Moğolistan'ın Orhon Vadisinde bulunmuş olduğundan Orhon yazıtları diye bilinir. Yazıtlar 1889 tarihinde Danimarkalı bilim adamı Wilhelm Tomson (1842-1927) tarafından farkına varılmış ve okunmuştur. O halde önce yazıtlar incelenmelidir. Her şeyin ipuçları buradadır. Çok iyi anlaşılmalıdır.
BİLGE KAĞAN YAZITI: (yazıtların tümü 6 adettir. Burada en önemlisi bilge han yazıtı incelenecektir.
1. Tengri (yaratan-Tanrı) tektir.
2. Her kim ki Tengri'den kut almak dilerse, başkasına yakarmasın.
3. Bir İl, bir Kağan, bir Tengri.
4. Bir kına iki kılıç girmez. Bir hatun iki er alamaz ve bir budunda iki töre olmaz. Töre tektir. Töre kesin ve keskindir. Kim ki töreye uya kutlanır. Kim ki töreye kıya katlanır.
5. Kimse töreden üstün değildir. Dirlik ve birlik için töre budur.
6. Bir çoban sürüsünden, bir er ailesinden, bir Kağan budunundan sorulur.
7. Her er eşine, atına, pusatına sahip çıkacak.
8. Ana babaya ve ataya tazim durulacak.
9. Hısımına sarılacak, komşusunu gözetecek.
10. Er kişi yalan söylemeyecek.
11. Mal çalan, mülk çalan misliyle ödeyecek. Hesabı ya malıyla ya canıyla sorulacak.
12. Kim ki bir ırza musallat olursa, canından olacak.
13. Her kim olursa olsun haksız, aldatıcı iş tutarsa hesabı hemen sorulacak.
14. Cenkten beri duran ya da kaçan tamuya (cehennem) uçacak.
15. Aman dileyene kılıç üşürülmeyecek, sığınana arka dönülmeyecek.
16. Başkaldıranın başı alınacak, hak isteyenin hakkı verilecek.
17. Kimse kimseye üstünlük taslamayacak. Ne ak etin karadan, ne karanın kızıldan, ne kızılın sarıdan farkı olmayacak.
18. Kin ve gururdan uzak olunacak.
19. Mazluma merhamet, zalime azap duyulacak.
20. Zayıfa, yaralıya, çocuğa ve kadına el kaldırılmayacak.
21. Kızı isteyen kağan da olsa, bey de olsa kız istediğine verilecek.
22. Gereksiz yere ağaç kesmeyeceksin, suyu kirletmeyeceksin.
23. Bilmeyip de bildim demeyeceksin, bilene danışacaksın.
24. Bugünün işini yarına bırakmayacaksın.
25. Kusur görmeyecek, kusur aramayacaksın.
26. Güçlüyken affet, zayıfken sabret.
27. Yazgına asi olma.
28. Yaptığın iyiliği unut, yapılan iyiliği unutma.
29. Herkes adaletle iş görecek.
30. Her ne edersen et, yargılanacağını her daim akılda tut.
31. Milletine yaban kalma. İpeğin iyisine, sözün güzeline kanma, onlara boyanma.
32. Kağan odur ki adaleti üstün tutsun, töreyi yaşatsın. Töre yok olursa İl yok olur. İl olmazsa budun kul olur.
33. Ey Türk Oğuz beyleri, ey milletim işitin. "Üstte mavi gök çökmedikçe, altta yağız yer delinmedikçe senin ilini ve töreni kim bozabilir."
Bilge Kağan Yazıtı Orhun Irmağı, Moğolistan
Bu çağda Göktürkler henüz Müslümanlığı kabul etmemiştir. Dini inanışları konusunda çok az bilgi gelmektedir. Tek tanrı inancı vardır. Şamanlık konusunda bir işaret ve açıklama görülmemektedir..
Töre her şeyin üstündedir. Ağaç kesilmesin, su kirletilmesin ifadesi ilginçtir. Bir kızı bir kağan istese de bu karar kıza bırakılmıştır. Kağan Töreye dört elle sarılmayı vasiyet etmektedir.
Yazıtlar çok değişik bir alfabe ile yazılmıştır. Bir tarafta Çince çeviri de yer almaktadır. Çince'ye başka hiçbir yazıya benzememektedir. Yazıtları okuyan ve ortaya çıkaran Thomson'a göre bu yazı çeşidi İskandinav ülkelerinde kullanılan RUNIK yazıya benzemektedir. Başka görüşler de yer almaktadır. Bu yazı Göktürklere nasıl geldiği bu alfabenin Türklerde başka nerelerde kullanıldığı konusunda net bilgiler yer almamaktır. Böyle bir yazı çeşidinin Göktürk'lere gelişi çok enteresandır.
Türk tarihi açısından konu fevkalade önemlidir. Daha pek çok araştırma gerekmekte, abartılı ve tek taraflı ırkçı yaklaşımlardan uzak olarak yapılmalıdır.
Yazıya Orhon yazıtlarının okuyan Danimarkalı bilim adamı ile yazıtın fotoğrafı eklenmiştir.
2 Ek
Üniversitelerin "Yerleşke ve Yaşamının Doyuruculuğu" Sıralaması.jpg görüntüleniyor.