MEHMET BİLDİRİCİ
Bundan önceki 6 yazımda Cengiz ve oğulları ve torunları tarafından kurulan hanlıklar hakkında savaşlar dışında onların yaşamları aile hayatları kültürleri açısından incelemeye çalıştım. Zira savaşlar hakkında yayınlanan kitaplarda ve internette yüzlerce sayfa var ama ben bunlar arasına sıkışmış kültürel bilgileri çıkarmaya çalıştım.
Şimdi genel bir değerlendirme yapmaya çalışacağım.
Tarihte Kurulmuş büyük Moğol Devletleri şunlardır.
Büyük Moğol Hanlığı 1206-1368 yılları arasında en geniş alanı 24 milyon km2, 20 Han hüküm sürmüştür. Yuan Hanedanı 14 milyon km2 Toplam 38 milyon km2
Altınordu Hanlığı 1240-1502 yılları arası 50 han hüküm sürmüş, en geniş toprakları
6 milyon km2, toprakları Avrupa'da
Çağatay Hanlığı 1255-1340 arasında 74 han Asya'da hüküm sürmüş en geniş topraklar 3.7 milyon km2
İlhanlı Hanlığı 1256-1368 arasında 17 han görev yapmıştır en geniş toprakları 3.7 milyon km 2
Bu devletlerde görev yapan Cengiz Han torunlarıdır ve sayıları yaklaşık 150 adet civarındadır.
Tarihi değiştiren büyük hanlar şunlardır.
Cengiz Han & Ögeday Han & Tuluy Han & Kubilay Han
Cuci Han & Batu Han
Çağatay Han
Hülagü Han
Bu arada 4 kadın öne çıkmıştır. Cengiz Han annesi HÖELİN, ilk eşi Börte'nin, 1162-1230 çok önemli katkıları olmuştur. Büyük Moğol Hanlığında Töregene Hatun 1242-1246 yıllarında, Çağatay Hanlığında Organa Hatun 1251-1261 yılları arasında İlhanlı Hanlığında, Satu Hatun1338-1339 yılları arasında naibe olarak hanlıkları yönetmiştir.
Ayrıca Cuci Han soyundan gelenler tarafından 1468-1598 yılları arasında kurulan SİBİR Hanlığı Cengiz Han soyundandır
MOĞOLLARIN KURDUKLARI DİĞER DEVLETLER
Timur İmparatorluğu Moğol soyundan olan ancak Cengiz Han soyundan olmayan Emir Timur tarafından kurulmuş 1370-1507 yıllarında hüküm sürmüş egemenlik alanı 4.4 milyon km2
MOĞOLİSTAN
Moğolların ana yurdu 1368 yılından itibaren Çin hâkimiyetinde kalmış Moğolistan 1929 tarihinde kurulmuştur. Başkenti Ulan Batur dili Moğolca ve dini Budist'tir.
Bu büyük Moğol Hanlıklarından sonra Moğol-Türk karışımı Tatar hanlıkları kurulmuştur.
Anadolu da kurulan Eretna Beyliği bunlardan biridir. Eretna Beyliği Kayseri ve çevresinde 1335-1381 yılları arası hüküm sürmüştür.
MOĞOL HANLIKLARINDA KÜLTÜR, DİL
Cengiz Han ilk Moğol kabilelerin topladığında henüz Moğollarda yazı geleneği ve alfabe yoktu. Cengiz Han bu eksikliği hissetti ve Uygur bilginlerinden bir alfabe yapmasını ve bunu çocukları ve torunlarına öğretilmesini sağladı. Bu bakımdan Moğollar kuvvetli ve daha gelişmiş uygarlıkların etkisine girdi. Bunlar Uygurlar, Çinliler ve İranlılardır. Devlet işlerinde Türkçe, Çince ve Farsça etkili oldu
DİN
Moğollar Göktürkler gibi Tengri (Bir nevi Gök Tanrı) ya ve Şamanizm inancındaydılar ama zamanla Hıristiyan, Budist ve Müslüman oldular
SONUÇ
Moğol Hanlıkları yönetimi altına halklara büyük sıkıntılar kıyımlar getirmiştir. Ancak Çin'deki Yuan hanedanında önemli gelişmeler oldu Çin ile Avrupa ile kültürel iletişimler kuruldu. Ama en büyük darbe İslam'ın altın çağı yaşadığı Abbasi İmparatorluğuna oldu yakıldı yıkıldı.
Türkler daha önce Göktürk ve Uygur devletini kurmuşlardı. Ama bu devletler Moğol hanlıkları yanında küçük devletlerdir. Türkler geniş Moğol hanlıklarında çok önemli görevler yüklendi, büyük deneyimler kazandı. Çin hariç diğer coğrafyaları yöneten hanlar hariç hepsi sonunda Müslüman oldu, Türk oldu Tatar oldular. Moğollar aslında Türk değildir. Hanlıklarını Türkler kurmadı, onlar yönetmedi ama bu dönemde çok geliştiler Türkler karlı çıktı. Daha sonra Selçuklu Osmanlı İmparatorluğunu kurdular ama İslam dünyasının parlaklığını geri getiremediler.