DOĞU ANADOLU MUŞ DOĞUMLU (DARON-TARON) ERMENİ TARİHÇİ MOVSES (MUSA) HORENATZİ (410-490)
MEHMET BİLDİRİCİ
MESROP Maşdotz tarafından Ermeni harflerinin icadı ile Ermeni kültüründe büyük bir gelişme yaşanmıştır. Bu konu bir önceki yazımda işlenmiştir. Bu defa Muş ilinden diğer bir kişi Movses Horenatzi Ermeni Tarihini yazmıştır.
Movses'in yaşamı konusunda net bilgiler gelmemektedir. Eski ismi Daron veya Taron olan Muş ilinde doğduğu kabul edilmektedir. Ermenistan'da yaşamış. Ermenilerin Tarihi isimli kitabını yazmıştır. History of Armenia. Kitap Türkçeye de çevrilmiştir. Ermenilerin Herodot'u (patmahayr) kabul edilmektedir.
Kitabı ben de okudum. Zira Urartu tarihi hakkında bilgiler buradan gelmektedir. O dönemlerde Âşıklar (aşuğlar) halkın toplandı yerlerinde saz çalarak tarihi olayları yarı şiirsel anlatırlardı. Herodot gibi Movsep (Musa) da halk tarafından anlatılanları bizlere ulaştırmışlardır. Ermeniler o tarihte eski pagan dininden uzaklaşmış, Hıristiyan-laşmıştır.
Dinin hoş görmediği olaylara pek yer vermediğini kitabında açıklamaktadır. Bir örnek vermek gerekirse Van'daki Şamran (Şamiram) kanalının Asur Kraliçesi tarafından açıldığı ve isminin oradan geldiğini yazmaktadır. Gerçekten o dönemlerde halkın bilgisi de böyledir. Hâlbuki son yüzyılda Urartu yazıları okununca bunun Urartu Kralı Menua tarafından inşa edildiği ortaya çıkmıştır. Bu konuda yazılanlar şöyledir.
" Ara'yı kendi isminden dolayı Ararat olarak isimlendirilmiş ülkenin hâkimidir. Burası Ağrı dağı civarı olup Van'ın daha kuzeyidir. Erkek düşkünü Şamiram Ara'nın güzelliğini duymuş ve onu elde etmek için her yola başvurmuştur. Ancak Ara her teklifi geri çevirmiştir.
Bunun üzerine Şamiram Ara'nın ülkesi Ararat'a ordusu ile sefer düzenlemiştir. Ancak gayesi orayı almak değil Ara'yı sağ olarak elde etmektir. Ancak Ara yapılan savaşta ölür, Şamiram'ın tanrılara başvurması ile Ara tekrar hayata döner.
Şamiram Ararat bölgesini, havasını doğasını çok sever ve yaz aylarını burada, diğer zamanları Ninova'da geçirmeye karar verir. Şamiram, Ararat ülkesinde birçok yeri gezip dolaştıktan sonra bir gölün (Van Gölü) kenarına gelir ve göl kıyısında uzunlamasına uzanan kayalığı görür. Bunun kuzey tarafı alçak olup güney tarafı göğe yükselecek şekilde diktir. Çevresinde temiz vadilerden akan nehirleri görür.
Şamiram her şeyi iyice kontrol ettikten sonra, Asur ülkesinden 42000 işçi, mesleklerinde iyi yetişmiş, 6000 taşçı duvarcı, demirci ustalarını getiriri. Şamiram bir kaç yıl içinde bronz kapılı duvarlarla çevrili bir kent kurar, içine iki, üç katlı binalar yaptırır. (Van kenti ).
Önce belli genişlik ve yükseklikteki büyük taş bloklardan suyolu yapılmasını emreder. Harç ve kum ile araları doldurulmuş sağlam yapılar bugüne kadar gelir. ( Bunlar 5. yüzyılda yapılan tespit). Eğer bir kişi merak edip incelerse taşları bağlayan harcın eritilmiş yağdan elde edilmiş özel bir harç olduğunu görecektir (wax). Bu şekilde yapılmış suyolunun çok uzun olduğu görülür.
Geniş güzel sokakları olan kentin ortasında halkın ihtiyacı için sanatsal değeri de olan hamamlar yaptırır. Suyolundan bir kolu kente, park, bahçeler üzüm bağları ve çiçeklikler için ayırır. Suyun kalan kısmını göl kıyısı boyunca çevreyi sulamak için sağa sola kollar ayırır. Bütün bölgeyi villalarla süsler. Üzüm bağları meydana getirir. Sonunda da sert kayalarının yüzeyini düzeltilmesini sağlayarak kitabeler yazdırdığını belirtir".
Sonuç olarak kitabındaki veriler arkeolojik verilerle bazı noktalarda tutmasa da yaşadığı dönemdeki halkın bilgilerini bize yansıtmaktadır. Bu da çok önemlidir.
Yazıma bir Ermeni minyatüründek temsilii resmi eklenmiştir.