Bir önceki yazımda ikinci Göktürk devletinin kuruluşunu, devletin kuruluşunda çok önemli kişi vezirleri, danışmanları Tonyukuk, Bilge Kağan ve kardeşi Kültigin (Gültekin) incelenmiş ve Tonyukuk Anıtından pasajlar sunulmuştur.
Göktürk Kağanlığı döneminde başka yazılı taşlar da görülmektedir. Bunlar içinde 3 tanesi çok çok önemlidir. Dikiliş tarihleri tam tespit edilememekte beraber 725 tarihinde Tonyukuk anıtı 731 tarihinde Kültigin Anıtı 735 tarihinde ölümünden bir yıl sonra Bilge Kağan Anıtın dikildiği kabul edilebilir. Dil Türkçe ve bazı bölümler Çincedir. Türkçe metinler RUNIK Alfabe ile yazılmıştır. Bu yazımda Kültigin ve Bilge Kağan anıtları incelenecektir.
717 yılında İnel Kağanı devirerek başa geçen kardeşlerden Bilge Kağan olmuş, Kültigin onun komutanı en önemli yardımcısı olmuş 731 yılında ölmüştür, onun anısına kardeşi ağabeyi Bilge Kağan tarafından dikilmiştir. Bu iki anıtta konuşan Bilge Kağandır.
Yazıtlar Orta Moğolistan'da Orhon ırmağının eski yatağı yakınında Moğolistan Başkenti Ulan Batur'dan 370 km uzaklıkta Uygur başkenti bulunduğu Karabalgasum (Ordu Balık) yakınındadır. İki anıtın arası 1 km civarındadır. Tonyukuk anıtı bunların 360 km doğusundadır.
Kül Tigin'in ağabeyi Bilge Kağan tarafından diktirilen bu yazıtta II. Doğu Türk Kağanlığı'nı kuran kahramanların ve oğullarının hayatı ve ülkelerini korumak için verdikleri mücadeleler dile getirilmiştir. Anıtlarda ayrıca o bölgede yaşayan Türklere çeşitli uyarılar yer almakta ve Çinlilerin tatlı sözlerine, yumuşak kumaşlarına kandıklarında kendilerini bekleyen tehlikeler haber verilmekte, Türk Kağanlığının birlik ve beraberlik içinde bulunması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Boz bir granit kaya üzerine dört yüzlü olarak yazılan taş, bir kaplumbağa kaide üzerine oturtulmuşken bu kaidenin parçalanması yüzünden 1911'de sunak taşından kesilen granit bir kayanın üstüne yerleştirilmiştir.
Taşın bütün yüzleri 2,27 m boyunda yazılarla kaplıdır. Batı yüzünde Çin T'ang sülalesinden Xuan-zong'un uzun Çince hitabesi yer almaktadır ayrıca kısa bir Türkçe yazıt bulunmaktadır.
Çin İmparatoru Xuan-zong 712-756 yılları arası Çin İmparatorudur. Batı yüzünde dikilişinden kısa bir süre sonra yapılan Göktürk harfli eklemelerin karakterleri yazıtın aslındaki yazı karakterinden farklıdır. Ayrıca batı yüzünde birbirinden ayrı iki Çince ekleme mevcuttur. Yazıtın doğu ve batı yüzünün tepelik kısmında karşılıklı, kurttan süt emen çocuk tasvirleri, doğu yüzüne ait tepeliğin tam ortasında arkar (dişi dağ keçisi) tamgası yer almaktadır. Bu mezar külliyesinde yazıt dışında anıtmezar, ihtiram yolu, heykeller, sunak taşı, balbal ve gözetleme kuleleri de bulunmaktadır.
Bugüne kadar Türkçe metinler hakkında pek çok yayın bulunmasına karşı Kültigin anıtı yazdıran Çin İmparatoru Xuan-zong metni hakkında araştırmalar çok yenidir. Bu konuda internette Tuba Yalınkılınç makalesinde yeni bilgiler bulunmaktadır. Bu yazıdan bazı bölümler buraya alınmıştır. Çince anıtın bütün bölümleri bu makalede bulunmaktadır.
Kül Tigin Yazıtı İmparator Xuan-zong dilinden ????,????? şöyledir
O mavi gök, yeryüzünü kaplayıp, her şeyi koruyup kollamıştır. ????,????, Gök ve yer bir olup hayallerdeki güzel toplumu meydana getirmiştir. Çin ve Türk anlayışında ?-gök aynı öneme sahiptir. Bu kelimeyle her iki anlayış da yüceliği, hâkimiyeti, ululuğu işaret eder. Burada ise ? kelimesiyle hükümdar kendisini işaret eder. Ona göre bütün insanlık birbirinin aynısıdır, birbirine eşittir; yalnız kendisi her şeyin üstündedir. Gökyüzü gibi her şeyin üzerindedir ve onlardan üstündür. Tüm insanlığın hükümranı kendisi olmasından ve herkesin aynı seviyede bulunmasından büyük bir birlik ve düzen oluşturulmuştur. ??????,??????? Farklı diyarlarda yaşayan toplulukların,
Farklı diyarlarda yaşayan toplulukların, farklı hükümdarları olmuştur, her topluluğun kendi kağanı mevcuttur.
????,??????,
Herkes aynı olsa da insanlar eşit olsa da insanların yaşamları, alışkanlıkları mekâna göre farklılıklar arz eder. Bu yüzden -aynı- insanoğlu dünyanın farklı yerlerinde farklı ülkeler kurmuştur. ? ying kuzeyde başka, ? yang güneyde başka ülkeler kurmuşlardır.
? bi burada, ? na (o) anlamıyla ???'ı, Tang Hanedanlığı'ndan olmayanları işaret eder, "bu" Çinli ise, "o" Çinli olmayan, yani yabancıdır. Bu tabirle daha çok yönetimde bulunan kesim kastedilir.
Türklerin hükümdarı, aslında dört bir yana .. .
????,????,
Çin'den gelip kahramanca kuzey çoraklarına vardılar
Bu yazıtları öğrendikçe hayretler içinde kaldığımı söylemeliyim.
Methiyede der ki:
Çölün ve kumların ülkesi, Tinglinlerin memleketinde, ataların kahramanca boy göstermişti. Kuzeydeki milletlerin hükümdarı olup, üstün başarılar elde etmişti. Sizler, Hanedanlığımıza itaat etmeyi biliyorsunuz. Bu nedenle ilişkilerimiz çok iyiydi. Maalesef böyle bir insan uzun ömürlü olamadı. Bu muhteşem yazıtı diktim ki, bir dağ gibi dimdik ayakta durarak, güzel ahlakını nesilden nesile anlatmaya, seni övmeye devam etsin.
??????????,?????,??????
Yazıt, Yüce Tang İmparatoru Xuan Zong'un yirminci saltanat devresi yedinci ayının yedinci gününde yazılmıştır.
BU YAZI BİLİM ADAMLARINCA İYİ İNCELENMELİDİR. GÖK VE YER İNANCI HAKKINDA AÇIKLIK GETİRECEĞİ KANISINDAYIM
Bu yazıma Kültigin yazıtının resmi ve Çince kısmının fotoğrafı internetten konulmuştur.
(Devam edecek)