GÖKTÜRK KAĞANI BİLGE KAĞAN & ONUN DANIŞMANI VEZİRİ KAYIN BABASI TONYUKUK VE DİKTİRDİKLERİ YAZITLAR
Daha önceki yıllarda Göktürk Kağanı Bilge Kağan tarafından ilk defa Türkçe dilinde yazıtların bulunduğu anıtlar ve Bilge Kağan konularında Devrim Gazetesinde yazılarım çıkmıştı. Konu Türk dili ve tarihi açısından çok çok önemli olduğu için hep ilgimi çekti ve o günlerden bu yana hep araştırdım daha detaylı bilgilere ulaştığımı sanıyorum bunları sizlerle paylaşmak istiyorum.
Doğu Göktürk Kağanı Bilge Kağan'ın ilk Türkçe yazıtları çok çok önemlidir. Ama Türk Kamuoyunda yayınlanan yazılanlara bakıyorum sadece övgüye dayananlar oluyor. Arkeolojik verilere ve bulunan yazıtlar dikkatlice incelenmesi ve çevre kültürleri ile karşılaştırılmalı ve irdelemeler yapılmalıdır. Diğer bir deyişle tarihi ortaya çıkaran arkeologlar ve yazıt okuyanlar (epigraflar) olmalıdır. Daha sonra araştırmacı tarih yazarlarınca yorumlar yapılmalıdır.
Bu konuda hiçbir arkeolojik kanıt olmaksızın Türk tarihi gerçek dışı kabullerle bam başka noktalara çekilmeye çalışılmaktadır. Bunların bize hiçbir yararı olmayacağı kanısındayım.
İlk Türk devletinin Göktürkler tarafından kurulduğu netlik kazanmıştır. Türkler bir anda elbette ortaya çıkmadı ama onların ataları Hunlar veya başkaları tarih ekranına görüntü verememiştir. Tarih yazıyla başlar diye düşünüyorum. Nitekim Dünyada ilk yazı yaklaşık MÖ 3500 yıllarında Sümerler de başlamıştır.
İkinci Göktürk devleti 681 yılında İlteriş Kutluk Kağan tarafından kurulmuştur. Daha önceleri Çin Hâkimiyetinde yaşıyorlardı. İlteriş Kutluk Kağan 681-693 yıllarında kağanlık yaptı. Devletin kuruluşunda ve onun Kağan olmasında Büyük Devlet Adamı TONYUKUK un (646-726) büyük desteği olmuştur.
İlteriş Han'ın ardından Kapkan Kağan ardından İnel Kağan devletin başına geçti, 717 yılında kardeşi Kültigin ile birlikte Bilge Kağan İnel Kağanı devirerek Kağan oldu. Kardeşi Kültigin 731 tarihinde öldü. Bilge Kağan Tonyukuk'un kızı İlteriş ile evlendi 734 yılında zehirlenerek öldürüldü.
Bilge Kağan Çin'de doğmuş Budizm'e ve Çin kültürüne meyilli idi, bu durum kayın pederi ve Göktürk devletine 4 Kağanına danışmanlık yapmış Tonyukuk tarafından engellendi. Bilge Kağan'ın ölümünden kısa bir süre sonra eşi İlteriş Hatun (Çince P'o p'o) Çin'e sığındı orada memnunlukla karşılandı. Göktürk Kağanlığı 744 tarihinde tarihe karıştı.
Tonyukuk Doğu Göktürk Kağanlığında 681 yılında kuruluşundan 726 yılında ölümüne kadar tam 45 yıl emeği geçmiş bir Türk Büyüğüdür. Hayatı hakkında yeterli bilgi ve tanıtımının yapılmadığı kanısındayım. Tonyukuk 4 kağana vezirlik, Danışmanlık Komutanlık yapılmış derin düşünceli bir devlet adamıdır. Hayatı daha yakından incelenmelidir.
TONYUKUK (646-726) Çin de doğmuş, ama Budist inancında değildir. Çin Ordusunda görev yapmış bir ara hapse girmiştir. Çin kaynaklarında ismi Yuan-zhen olarak geçer. Türkler Çin'de tutsak olarak yaşamaktadır. Bunların bir gün bağımsız kalmalarını görmeyi isteyen kişidir. Bu fırsat İlteriş Kağan'la gelmiş birlikte Çin'e isyan ederler ve Doğu Göktürk Hanedanı kurulur. Bu kağanlığın 4 kağanına vezir Danışman yol gösterici Devlet adamı TONYUKUK olur. Devletin bel kemiğidir. Özellikle Bilge Kağan Budist dinine ve Çin uygarlığına meyillidir. Onu vazgeçiren Tonyukuk olur.
Bu dönemde 3 yazılı taş anıt dikilir. Bunların dikilmesinde Tonyukuk büyük etkisi olduğu kanısındayım. Bunlar
Tonyukuk Anıtı
Kültigin Anıtı
Bilge Kağan anıtları en önemlileridir. Bunlar incelenmelidir
TONYUKUK ANITI
Anıt Tonyukuk hayatta iken 725 yılında iki parça halinde diktirildiği sanılmaktadır. Yazıtlar Bain Tsoklo yazıtı olarak da bilinmektir. Bugün Moğolistan Başkenti Ulan Batur yakınlarındadır. Diğer iki Kültigin ve Bilge Kağan anıtlarını uzaklığı 360 km dir.
Tonyukuk anıtları Moğolistan tarafından koruma altına alınmıştır.
İnternetten Hint Yazar Bipin Dimri yazısından Tonyukuk yazıtından örnekler verilecektir.
Bu yazıtlar Tonyukuk zamanındaki sosyal etkileşimlerin ve savaşların kesin bir tanımını vermeyi amaçlıyor. Birinde 35 satır birinde 27 satır bulunmaktadır.
Birinci Anıt Batı Yüzü
Bu yazıtta Tonyukuk kendisine "Ben, bilge Tonyukuk" diye hitap ediyor. Doğduğunda Çin imparatorluğuna ait olduğunu çünkü o zamanlar tüm Türk halkının Çin'in yönetimi altında olduğunu yazmış. Türk halkının kendi Han'ına kavuştuğunu görüp göremeyeceğini merak etmiş.
Birinci Anıt Güney Yüzü
Tonyukuk bu yazıtta tüm bir topluluğa hitap ediyor. "Burada yaşadık ve kendimizi besledik." diye yazdı. Ağızları yiyecekle doluydu, ancak düşmanları yırtıcı kuşlar gibi her taraflarındaydı. Bu kaçınılmaz bir durumdu.
Birkaç Türk ayağa kalktı ve cesaretlerini gösterdi ve Hanlarının bu sırada öne çıktığı söyleniyor. Danışman akıllıydı ve Çinliler, eğer bu Han ve danışmanı hayatta kalırsa hepsini öldüreceklerini söylediler. Bu yüzden Çinliler onlara Güney'den ve Kitaylara Doğu'dan saldırmaya karar verdiler. Hiçbir Türk halkının refah içinde olmamasını sağlamayı amaçlıyorlardı.
Birinci Anıt Doğu Yüzü
2000 adam 2 orduya bölündü. Bu iki ordu Shantung ovasına ve denize ulaştı ancak sonunda yıkımla karşılaştı. 23 kasaba harap oldu ve kamp Usin Bundatu'da kuruldu. Çin İmparatoru, On Oklu Kağan ve Kırgızlar onların düşmanıydı.
Tüm kağanlar konseyi topladı ve onlardan dağ ormanı olan Altun'da buluşmalarını istedi. Ve böylece, öğüdü aldılar ve Doğu Türklerinin kağanına karşı hareket etmeyi tartıştılar. Bir hareket yapmazlarsa, Bilge Tonyukuk'un onları mutlaka öldüreceğini düşünüyorlardı.
Tüm düşmanlar birleşiyor ve Tonyukuk'u birlikte yok etmeyi planlıyorlardı. Kağanlar kabul etti ve bu Tonyukuk'u huzursuz etti. Daha sonra önce Kırgızlara karşı yürümeye karar verdi. Kar nedeniyle tek Kogman rotası kapatıldı ve Tonyukuk bu yoldan gitmenin doğru karar olmadığına karar verdi. Daha sonra aniden bir rota ile kendisine rehberlik edecek bir adam buldu. Rotayı alabilirdi ancak bir seferde sadece bir atla. Daha sonra bu yoldan giderse her şeyin mümkün olduğuna karar verdi.
Birinci Anıt Kuzey Yüzü
Tonyukuk orduyu yürüyüşe hazırladı! Orduya hortumlarının sırtına binmelerini emretti. Emri verirken, karda yolu döşedi. Karmaşık rotada ordudan atlarını arkalarında yürüterek yürümelerini istedi. Kısa süre sonra ordu yaya olarak İbar'ı geçti. Ve şimdi zorluk aşağı inmekti! On uzun gün boyunca dağ yamacındaki bariyerlerde yürümeye devam ettiler. Yolculuk devam etti ve nehrin karşısına geçtiklerinde atları ağaçlara bağlamaya ve önden yürümeye karar verdiler.
Gündüz ve gece boyunca sürdükten sonra, uykudaki Kırgızlara saldırdılar. Han ve ordusu Kırgızlarla savaşmak için toplandı ve kazandı. Hanları öldürüldü ve halk Kağan'a boyun eğdi ve pes etti. Bundan sonra, Kırgızlara sırtlarını dönmek için Kogan dağ ormanının yanından tekrar geri döndüler.
Tonyukuk çok iradeliydi ve orduya Altun dağ ormanından yürüme izni verdi. Yol yoktu ve Irtish Nehri'ni geçmeleri gerekiyordu. Gece boyunca yürüdüler ve sabah saatlerinde Bolchu'ya ulaştılar.
Yazıya Tonyukuk yazıtlarının resmi eklenmiştir.
Devam edecek