İZMİR'DE İNŞAAT MÜHENDİSLERİ ODASINDA GERÇEKLEŞEN TARİHİ SU PANELİ EFES ANTİK KENTİ GEZİSİ
25 Ekim Cuma öğleden sonra gerçekleşen tarihi su Panelinin akşamı Prof Dr Ünal Öziş'in özel yemeğine katıldım. Benim için unutulmaz bir gün sona erdi.
Ertesi günü Efes antik kentine bir teknik gezi vardı. Efes, antik çağın en önde gelen kentiydi. Anadolu'daki büyük kentler kendi yörelerinde daima ikinci Efes'tir. Biz tarihi su araştırmacıları için Efes'in tarihi suyolları öncelikli konuydu. Bunlar ise kentin içinde değil uzağında, çevresindeydi. Prof Dr. Ünal Öziş'in bu konuda çok çalışmaları ve katkısı vardı. Ama bu gezide yoktu. Bu gezide rehber bu kentin suyollarının ortaya çıkmasında büyük katkısı olan Ünal Hoca'nın öğrencisi Ayhan Atalay idi. Bu geziye Efes konusunda ilk çalışmaları başlatan Prof. Dr. Turhan Acatay da katılmamıştı.
Efes suyolları konusunda panelde dağıtılan Turhan Acatay'ın sunumundan bir özet vereceğim. Efes, Milet ile İonya'nın (Ege) ve o günkü antik dünyanın en önde gelen kentleridir.
Yaklaşık nüfusu 200.000 üzerinde olan kentin günlük su ihtiyacı günlük 8.000 m3 civarında olup bu dört kaynaktan sağlanıyordu. Suyollarının toplam uzunlukları 100 km üzerineydi. Bunlar;
1.. ŞİRİNCE (Selenus) su yolu: Şirince Selçuk ilçesine yaklaşık kuş uçuşu 5 km olup kaynaktan alınan su halen Şirince'ye hizmet etmektedir. Şirince eski bir Rum köyü olup çok tutulan hafta sonu tatil yeridir..
2.. DERBENTDERE (Marnas) Su Yolu; Bu suyolu üzerinde POLIO Akedükü (sukemeri) bulunmaktadır. Bu akedükün üzerinde bulunan yazıtlardan M.S 14 yılında Roma İmparatoru Augustos döneminde yapıldığı anlaşılmaktadır. Mimari olarak en monumental (anıtsal) bir yapıdır. Anadolu'da yapılmış ilk sukemeridir. Zira önceki Helenistik dönemde güvenlik sebebi ile su kanallarının yer altından iletilmesi benimsenmişti. Roma bölgede güvenliği sağlamış su yapıları yer üstüne alınmıştır.
3. DEĞİRMENDERE (Kenchrios) Suyolu; Roma döneminde yapıldığı (M.S 1 yüzyıl),
Toplam uzunluğu 42 km bulmaktadır.
4. KAYAPINAR (Kaystros) suyolu yaklaşık Efes'in 25 km kuzey doğusundan gelmektedir.
Şimdi de kısaca Efes kenti suyollarının gün yüzüne çıkarılması için çaba sarf eden yerli ve yabancı bilim adamı ve araştırmacılardan söz edeceğim.
Efes kentinin suyollarını ilk inceleyen Avusturya'lı Viyana doğumlu Phlipp Forcheimer'dir (1852-1933). 1923 yılında yayınlanan ("Forshungen in Ephesos Bd III sayfa 224-255") 30 sayfalık çalışması Efes kenti suyolları için başlangıçtır. Forcheimer o zaman ki adı Mühendis Mekteb-i Âlisi olan İstanbul Teknik Üniversitesinde 1889-1891 ve 1914-1918 yılları arası Hidrolik derslerini vermiş çok değerli bir bilim adamı ve su mühendisidir. Görev yaptığı İstanbul'da Bizans dönemi sarnıçları isimli 270 sayfalık çok kapsamlı bir çalışması bulunmaktadır. Web sitemin Almanca bölümünde bu değerli esere ulaşmak mümkündür.
www.mehmetbildirici.com
1970'li yıllarda İzmir Dokuz Eylül Profesörlerinden bu toplantıda katılımcı olan Em. Prof. Dr. Turhan Acatay Türk araştırmacılar arasında ilktir. Öğrencilerinin Diploma çalışmalarında Efes kenti suyolları konusuna ön vermiştir.
1987 yılında ALZINGER Almanca olarak eski kentlerin suyolları isimli Almanca eserinde Efes kentine yer vermiştir. (Dört sayfa)
Daha sonra İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi'nde emekli Prof. Dr. Ünal Öziş, Ayhan Atalay ve arkadaşları kapsamlı çalışmalar yapmışlar, Kayapınar suyolunda güzergâhı belirlemişler, Değirmendere suyolunda iki tüneli ortaya çıkarmışlardır.
2004 yılında benimde katıldığım Alman Prof. Dr. Henning Fhalbusch önderliğinde ve Avusturya Arkeoloji himayesinde uluslararası bir toplantı düzenlenmiş, Efes, Bergama, Prien, Laodikya (Denizli) vs gibi kentler gezilmiş, bu kentler hakkında pek çok sunum yapılmıştır. Bu toplantı Avusturya Arkeoloji Enstitüsü'nde görevli yakından tanıdığım Gilbert Wipplinger tarafından organize edilmiştir. Uluslararası bu toplantıya Türkiye'den pek çok su mühendisi ve arkeolog katılmıştır.
Sonuçta bu toplantıyı organize eden Wipplinger Efes kenti suyolları ile ilgili eski çalışmaları dikkate alarak, yeni bulgulara da ulaşarak yaptığı çalışmaları toplantı sonrası editörlüğünü yaptığı Cura Aquarum in Ephesos isimli Almanca kitapta yayınlamıştır.
2008 yılında Ünal Öziş öncülüğünde Devlet Su İşleri 2. Bölge Müdürlüğü tarafından Gümüldür'de düzenlenen Tarihi Su yapıları toplantısında Efes suyolları konusu ulusal ortamda incelenmiş, daha sonra burada sunulan bildiriler 2009 yılında İstanbul'da düzenlenen 5 Dünya Su Forumuna taşınmıştır. İzmir'de yapılan toplantıda Ünal Öziş'in yanında Prof. Dr. Orhan Baykan ve ben Mehmet Bildirici'nin emekleri bulunmaktadır.
Son olarak bana gönderdiği mailde Wipplinger tüm çalışmalarını Almanca Efes Suyollarını kapsamlı iki cilt yayınladığını bildirmiştir. Ancak bu yayına henüz ulaşmış değilim. Mutlaka edineceğim, tarihi su yolları konusunda geniş bir arşivim olduğunu da burada belirtmek isterim.
Bu kadar önemli ve evrensel olan Efes suyollarının ortaya çıkarılmasında emeği ve alın teri olan Yüksek İnşaat Mühendisi Ayhan Atalay rehberimizdi. Tek tek anlattı, tek tek gösterdi kendisine çok teşekkür ediyorum.
Bu arada Selçuk ilçesi içinde şahane Bizans dönemi su kemerlerini, Artemis tapınağı temellerini, İsabey Camiini, Yedi Uyurlar mağarasını görme fırsatımız oldu. Gezide İnşaat Mühendisleri odası bize Yedi Uyurlar Mağarasına yakın çok otantik bir kafede gözleme ve yayın ayranı ikram etti. Bu gezide inşaat Mühendisleri odasında aktif rol almış, bu konulara çok meraklı Jale Alal'ı tanıma fırsatım oldu, tüm geziden çok büyük bir keyif aldım. Bu toplantıyı ve paneli düzenleyen ve emeği geçen herkese teşekkürlerimi sunuyorum.
Yazıma Selçuk ilçesinde bulunan su kemerinden ve Anadolu'da ilk Roma sukemeri olan Polio sukemeri, Selçuk içinde sukemerleri ve İsabey Camii avlusunda çekilmiş üç fotoğrafı ekliyorum.