ANTİK ÇAĞDA VE BUGÜN SU ÇARKLARI
Bir önceki yazımda Efes kentinde uygulanan su gücüyle çalışan mermer kesme hızarı incelenmişti.
Bu yazıda su çarkları (water wheeler) incelenecektir. Su Çarkları ahşaptan yapılmış yaklaşık 15 çapında yatay bir eksene oturtulmuş bir su yapısıdır. Çark üzerinde kovacıklar vardır. Çarkın bir ucu akan bir nehir içine yerleştirilir, nehirde akan su çarkını döndürür ve kovacıklar nehirden dolar belirli bir yükseklikte bir kanala veya su kemerine verir. Kotu yükseltilmiş olan su Sulamaya veya Çeşmelere verilir.
Burada su kuvvetinden yararlanarak su yükseltilmiş olur. Bunlar yatay eksenli çarklardır.
Bu çarkların Babil ve Sümerlerde 4000 yıldan buyana ve Hindistan'da uygulandığı bilinir ancak bugüne net bilgiler gelmemektedir.
Su Çarkları ilk defa Romalılar tarafından yapılmıştır. Su yapıları hakkında bilgi veren VITRIVIUS (MÖ 80-15) Mimarlık üzerine 10 kitap isimli kitabında bilgiler vardır. Bu kitap antik çağda yapılar üzerine yazılmış birkaç kitaptan biridir.
Dünyada pek çok örnekleri olmasına karşı Su çarkı denince ilk akla gelen kent Suriye Hama kentidir.
Hama kentindeki su çarkları bir resim konulmuştur. Dünyada çok önemli bir su anıtıdır. Hama Su çarkları olarak internete girilirse bu su çarkının halen çalıştığı görülecektir. Bu Su çarkları Türkiye'den doğan ve Suriye'de denize dökülen Asi (Orontes) nehri üzerinde kurulmuştur. Hama Su Çarkları Roma döneminden kalmadır. Ama daha sonraları Müslüman Arap Mühendisleri tarafından devamlı onarılmış ve bu güne çalışır olarak gelmişlerdir. Bu su çarkları Noria olarak da isimlendirilir.
Bu su çarkı ya da su dolabı için Yunus Emre'nin aşağıdaki şiiri yazdığı söylenir.
Benim adım dertli dolap
Suyum akar yalap yalap
Böyle emreylemiş Çalap
Derdim vardır inilerim
Su çarklarının Antakya'da örnekleri bulunmaktadır. Araştırmacı Ataman Demir'in Antakya kitabından bir örnek buraya konulmuştur. Roma ve Arap geleneğinden gelmedir.
Çok değişik ve yakın zamanlardan bir örnekte Adapazarı (Sakarya) ilinde bulunmaktadır.
Bir resmi konulan su çarkı 300 yıllık olduğu söylenmekte ama belge yoktur.
1894 yılında Kaymakam Mehmet Nüzhet tarafından Avrupalar yaptırılmıştır. Iroko ağacı kullanılmıştır. 1955 yılında terkedilmiştir. Ancak eski örnek alınarak yaptırılmış ya da restore edilmiştir. Çarktan alınan su bir depoya verilmiş buradan kente dağıtılmıştır. Yazıya Hama, Antakya, Adapazarı'ndan birer resim eklenmiştir.