TİRE İLÇESİ - KENT MÜZESİ-GÖKÇEN EFE.
Değerli okurlar, TİRE' ye girince öncelikle Öğretmenevi' nin yanındaki mükemmel ve tertemiz bir parkın içinde yer alan TİRE KENT MÜZESİ' ne giriyoruz. Daha müzeye girer girmez kentin tarihi ile ilgili bilgileri içeren levhalarla karşılaşıyoruz. Şöyle: "Yaklaşık 4000 yıllık tarihi bulunan ve eski çağlardan günümüze Anadolu' nun en önemli yerleşim yerlerinden biri olan TİRE; bu yönüyle pek çok tarihçinin ve seyyahın övgüsüne mazhar olmuştur. Farklı dönemlerde ' Ahiler Kenti, Anadolu' nun Meşhur Şehri, Ulemalar Yatağı ve Şehr-i Muazzam, Taht-ı Kadim" olarak adlandırılan Tire, Tabiat güzellikleri, görkemli mimari dokusu ve eşsiz lezzetleri kadar yetiştirdiği veya ev sahipliği yaptığı bilim insanlarıyla, düşünürleriyle ve sanatçılarıyla da ün yapmıştır. Özellikle Aydınoğluları Beyliği ve Osmanlı İmparatorluğu Döneminde bir âlimler, sanatkârlar ve zanaatkârlar şehri olan Tire; bu özelliğini Cumhuriyet Döneminde de korumuştur."
EVLİYA ÇELEBİ'NİN TİRE' Sİ başlığı altında ise şu bilgiler verilmektedir: "Rivayet edilir ki; her şey derin bir uykuda görülen rüyayla başladı. Rüyasında "Şefaat Ya Resul Allah" diyeceğine "Seyahat Ya Resul Allah!" diyen Çelebi, rüyasını da ardına katarak İstanbul' dan yola çıktı. Tam 51 sene boyunca üç kıtada, yedi iklimde at sürdü. 18 hükümdarlık, 22 sefere tanık oldu. Coğrafya, tarih, şehircilik, etnografya, folklor, etimoloji, inançlar ve insanlar üzerine dünyada eşi benzeri bulunmayan Türk kültür mirasının en kapsamlı eseri olan "SEYAHATNAME" yi yazdı. Çelebi, 17. Yüzyılda TİRE' yi de ziyaret etti. TİRE hakkındaki düşüncelerini ünlü 'SEYAHATNAME' sinde dile getirdi.
TİRE ADININ KÖKENİ ve TARİHÇESİ: TİRE' nin çeşitli kaynaklarda THİRA, THYİRA, TYRHA, APETEİRA, TEİRA/TİRE olarak geçer. Roma Döneminde de "ARKADİAPOLİS" olarak adlandırılmıştır. R. Şahin (in yayınladıgı "Der Antike Name Des heutigen TİRE" eserinde Peşrefli Köyü'nde bulunan "Altı Birlik Steli" ni okumuşlar. Böylece Tire' nin antik adının THYAİRA / THYEİRA olduğu kanıtlanmış. Stelde ayrıca LARISA (Güzelim Tepe), Almoura (Eskioba), Kotheira (Peşrefli), Pentakoma (Mendegüme), Bukalion (Ali Paşa Çiftliği)'dur. TİRE, 5000 yılı aşkın tarihiyle; Hitit, Frigya, Lidya, Pers, Roma ve Bizans gibi medeniyetlere ev sahipliği yapmış, zengin kültür mirasına sahip bir kenttir." Bu yazıda Tire' nin tarihçesi yukarıda adı geçen antik medeniyetlerle ilgili bilgiler ayrıntılı olarak verildikten sonda 13. Yüzyıla geliniyor: "1308 yılına gelindiğinde Küçük Menderes yöresi toprakları üzerinde Aydınoğluları Beyliği' nin kurulmasıyla TİRE, hızlı bir gelişim sürecine girmiştir. Bu tarihten itibaren kent, birçok yapı ve eserle donatılmıştır. 1426 yılına gelindiğinde TİRE, Osmanlı İmparatorluğu' na kesin olarak bağlanmış, yeni kurulan AYDIN eyaletinin Sancak Merkezi de TİRE olmuştur. Özellikle 2. Murat ve Fatih Sultan Mehmet Dönemlerinde girişilen imar faaliyetleriyle kent, birçok yapı ve eserle donatılmıştır. TİRE' de ayrıca 15. Yüzyıldan 18. Yüzyıla kadar kullanılan darphane bulunmaktaydı. Burada mangır (bakır), akça (gümüş) adı verilen paralar darp edilmiştir. Bu sikkeler, dünyanın saygın koleksiyonları arasında gösterilmektedir. 28 Mayıs 1919 yılına gelindiğinde Yunanlılar tarafından işgale uğrayan şehir, Kurtuluş Savaşı'yla 4 Eylül 1922 tarihinde bağımsızlığına kavuşmuştur."
Müzenin içini gezerken oldukça zengin ve donatımlı bir müze olduğunu görüyoruz. Nejat UYGUR, Tanju OKAN, Halil ÇULHAOĞLU, GÖNÜL DUMAN gibi yörenin ünlüleri levhalarda tanıtılmakta. Eski Fotoğraf Makineleri ile ilgili bir bölümü görünce gayr-ı ihtiyari oraya yöneliyor ve incelemeye başlıyorum. Orada rafta bulunan iki arkadaş sıcak ve samimi bakışlarıyla beni yarım yüzyıl öncesinde Söke' ye götürüyor. Bu arkadaşlar o yıllarda okulda ilk olarak 175 liraya alarak fotoğrafçılığa başladığım LUBİTEL-2 fotoğraf makineleriydi. Bir ara dalarak yıllar öncesine gidip geldim. Kendime geldiğimde karşımdaki duvarda "KARAMBOL OYUNU" başlıklı bir levha dikkatimi çekti. Gelin bu yazıyı birlikte okuyalım: "TİRE' nin kültürel markalarından biri olan bilardoyu andıran karambol oyununun adı, kırmızı rengi nedeniyle oyunda kullanılan topa benzeyen ve İspanyolca ' da "Yıldız Meyvesi" anlamına gelen "Carambola" dan gelmektedir. Oyunun bir diğer adı aynı zamanda oyun sırasında kullanılan hedeflerin de adı "LEK" tir. Karambol oyunu Tire; ye İspanya' dan sürgün edilmesinin ardından Osmanlı Sultanı 2. Bayezid tarafından sahip çıkılan ve 1492 yılından itibaren çoğunlukla Selanik ile İzmir'e yerleştirilen Sefarad Yahudileri tarafından getirilmiştir. Yaklaşık 500 yıldan bu yana Tire' de oynanan bu oyunun günümüzde varlığını sürdürdüğü tek yer TİRE' dir. Karambol sahalarının günümüzde en rağbet göreni ise ALAY PARKI' ndadır. Bunun yanı sıra 2019 yılının Kasım ayında, Tire Şehit Albay İbrahim Karaoğlanoğlu Anadolu Lisesi tarafından somut olmayan kültürel mirasların yaşatılması amacıyla yürütülen "ERASMUS PROJESİ" kapsamında TİRE Belediye Başkanı Salih ATAKAN DURAN' ın da katılımıyla Tire Şaik Anadolu Lisesi bahçesine yapılan Karambol Sahasının açılışı yapılmıştır". Müzenin içerisinde etnografik eserlerle dolu salonlar bulunmakta, hatta kadınların canlı olarak yöresel ürünleri ördükleri/dokudukları görülmektedir. Duvarlardaki çiçek desenleri içerisine özenle ve ustalıkla işlenen renk renk eski yazı hat örnekleri dikkatleri çekmektedir.
TİRE'DEKİ TARİHİ HAMAMLAR: başlığı altında ise şu hamam isimleri yer almaktadır: Eski-Yeni(Piri) Hamam, Hekim Hamamı, Mehmet ağa Hamamı, Sultan Hamamı, Şeyh Hamamı, Tahtakale Hamamı, Terziler Hamamı, YALINAYAK Hamamı, Yeniceköy Hamamı.
Bahçeye çıktığımızda ilk dikkatimizi çeken Yörenin efesi GÖKÇEN EFE heykeli oluyor. Atatürk Anıtı, Bilge Tonyukuk Yazıtı, Kültigin Yazıtı, Bilge Kağan Yazıtı. Bu yazıtların tamamı tam metin halinde buradaki dikili taşlara kazınmış. Kurtuluş Savaşı'nda büyük yararlık gösterdiği için GÖKÇEN EFE:
"Gökçen Hüseyin Efe, 1891 yılında Ödemiş' in Ayasuret (Türkönü) Köyünde doğmuştur. Ünlü Efelerden Çakırcalı Mehmet' in akrabası ve zeybeği olan Gökçen, 1914 yılında Tire' ye yerleşmiştir.
İzmir'in Yunanlılar tarafından 15 Mayıs 1919 tarihinde işgal edilmesinin ardından Tire' deki Kuva-yı Milliye hareketinin başına geçen Gökçen Efe, işgal kuvvetlerine karşı pek çok başarıya imza atmıştır. Tire Kuva-yı Milliye' sinin askeri lideri Gökçen Efe, FATA baskını, KEMERDERE Savaşı, KARAÇAMUR Savaşı, ÜÇYOL Savaşları ve KAYMAKÇI Savunması gibi çarpışmalarda büyük kahramanlıklar sergilemiştir. Zeybekler tarihinin en önemli isimlerinden biri olan bu cesur Efe, vermiş olduğu mücadele neticesinde Yunan kuvvetlerinin ilerleyişine önemli ölçüde engel olmuşsa da 21 Kasım 1919 tarihinde henüz 28 yaşındayken şehit düşmüştür. Şehadetinin ardından Milli Mücadele Dönemi'ndeki ilk zaferini elde ettiği FATA' nın adı 'GÖKÇEN' e çevrilmiş ve kendisinin aziz hatırası, Tire' liler tarafından her zaman saygı ve minnetle anılmıştır. Şunu da önemle belirtelim ki, T.C. TİRE BELEDİYESİ KUVA-YI MİLLİYE ve ZEYBEK MÜZESİ, 2023 yılı Nisan ayında açılmıştır. Bu müze Türkiye' de İLK ve TEK ' TİR. Kuva-yı Milliye' cilere ve Zeybeklere ait orijinal, silah, aksesuar, askeri malzemeler ve efe meralar yer almaktadır. TİRE KENT MÜZESİ ZİYARETİNİZİ BEKLİYOR.
Yazımıza Gökçen EFE fotoğrafı ekliyoruz.