Değerli okurlar, geçenlerde NURİCAN TUR ile İzmir'e günlük bir tur yapmıştık. Önce BOSTANLI PAZARINI gezip oradan da KONAK' a gelerek Saat Kulesi, Hasan Tahsin Anıtı ve Kemeraltı' yı turladık. Ancak bizim önceden bildiğimiz insanların kilit gibi birbirine geçtiği KEKERALTI yok. Dükkânların çoğu kapatılmış, serbest gezen pazarcılar da ortadan kaybolmuş. Bu arada rehberimiz İzmir saat kulesi ile ilgili bilgiler verirken yurdumuzdaki saat kuleleri ile ilgili bilgilere de değindi ve Sultan 2. Abdülhamit, tahta çıkışının 25. Yılı şerefine 25 ilimize saat kulesi yaptırdığını söyledi. Gezdiğim pek çok ilde saat kulelerini görmüştüm. Hatta bir kitapta/yazıda Osmanlı Döneminde bütün illerimize birer saat kulesi yaptırıldığını okumuştum. Muğla'daki saat kulesini görmeyenimiz yoktur herhalde. Ünal Türkeş bu kuleyle ilgili bir kitap bile yazmıştı. Bu kulelerle ilgili bir araştırmaya giriştim. Bakın karşıma neler çıktı:
18.yy. ile birlikte başlayan Osmanlı Mimarlığındaki batılılaşma19.yy'ın sonlarında doruğa ulaşmıştır. Özellikle 2. Abdülhamit Han Dönemine tarihlenen 32 adet kule, İstanbul dışındaki Türkiye coğrafyasında tespit edilebilen yok olmuş veya halen ayakta olan tekil saat kulelerinin ülke dağılımlarını ortaya koyup Balkanlar üzerinden de bir tipoloji denemesi yapmak oluşturur.
TÜRKİYEDEKİ SAAT KULELERİ: Saat Kulesi geleneği, ilk olarak 13. yy. Avrupa'sında başlamış, 16.yy sonlarında Osmanlı İmparatorluğu topraklarına geçmiş ve günümüz Türkiye'sinin bulunduğu Anadolu'daki ilk saat kulesi de 1797 yılında Safranbolu'da dikilmiştir. 2. Mehmet Döneminden başlayarak Osmanlı yüksek zümresinin mekanik saat kullanmasına rağmen Saat Kulesi kavramının Osmanlı ve Anadolu coğrafyasında Avrupa'ya göre geç kabul görmesinin nedenleri konusunda farklı yorumlar getirilmiştir. Abdülhak Adnan Adıvar, bu durumu müezzin, muvakkit ve kayyımların önemini kaybedeceği endişesine bağlarken Bernerd Lewis, matbaa gibi saatin de İslami sosyal dokuda çatlaklar meydana getirebileceğinden çekinildiğini savunmaktadır. Şule Gündüz ise muvakkitlerin namaz vakitlerini dakik olarak doğru hesaplayabilmelerine karşın mekanik saatlerin kimi zaman doğru vakit göstermediğini ve bu hata payından dolayı saat kulelerinin yaygınlaşmadığını belirtmektedir. 2. Abdülhamit'in tahta çıkış yıldönümünde ve 30. Cülus yıldönümünde yayımlanan fermanlarla çok sayıda saat kulesi yapılmıştır. Bu fermanlar saat kulelerinin yaygınlaşması yolunda önemli bir eşik kabul edilmektedir. 2. Abdülhamit'in saltanatının öncesinde ise Ziya Paşa, Adana ve Amasya mutasarrıflığı sırasında birçok kule yaptırmıştır. Merkezi otoriteyi temsil eden saat kuleleri; Antalya Saat Kulesi, İzmit Saat Kulesi örneklerinde olduğu gibi çoğunlukla bulundukları şehrin merkezinde yapılmışlardır. Bilecik Saat Kulesi, Bolu Saat Kulesi, Göynük Saat Kulesi, Kastamonu Saat Kulesi, Mudurnu Saat Kulesi, Sivrihisar Saat Kulesi, Tophane(Bursa) Saat Kulesi, Tophane(İst.) Saat Kulesi ise şehre tepeden bakacak bir konuma ya da bir yamaca dikilmişlerdir. Yıldız Saat Kulesi gibi belli kompleks (karmaşık) içerisinde yer alanlarla beraber Şişli Eftal Hastanesi Saat Kulesi gibi bir yapının parçası olan kuleler de bulunmaktadır. Bununla birlikte Ali Çetinkaya Garı Saat Kulesi, Alsancak Garı Saat Kulesi, Ayvalık Saat Kulesi, Bergama Saat Kulesi, Gümüşhacıköy Saat Kulesi, Mersin Saat Kulesi, Merzifon Amerikan Koleji Saat Kulesi, Sivas Jandarma Kışlası Saat Kulesi, Şirin yer Amerikan Koleji Saat Kulesi ve Diyarbakır'daki Hamidiye Saatli Çeşmesi yükseldikleri yapıyla bağdaşık olan kulelerdendir. Ayrıca Niğde Saat Kulesi, Sinop Saat Kulesi ve Zile Saat Kulesi kalelerin üzerinde yükselen Saat Kulelerindendir. Eski bir fabrika bacasına saat eklenmesiyle oluşan Hacı Paşa Saat Kulesi ile minareye saat eklenmesiyle oluşan Tepsi Minare de daha sonra saat Kulesine çevriler kule örneklerindendir. Ayrıca bir kule yapısı olmayan ancak bulunduğu binanın yüksek bir noktasında yer edinen Çiçek Pasajı Cephe Saati, Galatasaray Lisesi Çatı Saati, Haydarpaşa Garı Çatı Saati ve Sainte-Pulcherie Fransız Lisesi Çatı Saati de saat kulesi kapsamında değerlendirilmektedir. Çoğu saat kulesi taştan yapılmakla birlikte Gerede Saat Kulesi ve Mudurnu Saat Kulesi ahşap malzemeden yapılmışlardır. Dolmabahçe Saat Kulesi, İstanbul Üniversitesi Saat Kuleleri ve İzmir Saat Kulesi gibi bazı kuleler estetik değerleriyle önemli yapıtlar olmalarıyla birlikte çoğu saat kulesi İslam mimarisinin genel karakteristiğine uygun olarak yüksek ve gösterişli olmalarına karşın çoğunlukla çevreleriyle uyum içerisinde olan yapılardır.
İşlevsel açıdan ise saati göstermenin yanı sıra Samsun Saat Kulesi gibi yangın ve gözetleme kulesi olarak kullanılan saat kuleleri olduğu gibi Dolmabahçe Saat Kulesi örneğinde olduğu üzere barometre ve termometreyle hizmet veren saat kuleleri de bulunmaktadır. Kayseri Saat Kulesi, Muğla Saat Kulesi, Tokat Saat Kulesi ayrıca muvakkithane (Muvakkitlerin namaz vakitlerini ve saatini tespit ettikleri, küçük çapta astronomi çalışmaları yapılan mekânlar) olarak kullanılmakta, Çanakkale Saat Kulesi gibi birçok saat kulesi kaidesindeki çeşme ile zamanla bu yönde de hizmet vermektedir. Göynük Saat Kulesi, Manisa Saat Kulesi ve Tepsi Minare ise kadranı olmaksızın yalnızca çalar sistemiyle çalışmaktadır. Günümüzde çok sayıda saat kulesi bulunmakla beraber kayda değer niteliğe sahip olan kule sayısı 126'dır. En çok saat kulesi bulunan şehir 20 kule ile İstanbul ve ardından 7 kule ile İzmir'dir. Bölge olarak ise İç Anadolu Bölgesi en fazla saat kulesinin yer aldığı bölgedir. 126 kuleden 23'ü günümüzde ayakta değildir. On biri yıkıldıktan sonra aynı noktaya yeni bir saat kulesi dikilmiş. Dördü ise farklı bir noktaya taşınmış ya da yıkıldıktan sonra farklı bir noktada yeniden yapılmıştır.
İZMİR SAAT KULESİ: Anadolu'da bulunan saat kulelerinin bir kısmı 2. Abdülhamit'in tahta çıkışının 25. Yıldönümü anısına yaptırılmıştır. Konak Meydanındaki saat kulesi de 1901 yılında bu vesile ile yapılanlar arasındadır. İzmir'de yaşamış Fransız mimar Raymond Charles Pere tarafından tasarlanan ince, zarif mimarisi ile zamanla İzmir'in simgesi haline gelen kule, pek çok badire atlatmış ama günümüze kadar ayakta kalabilmiştir.
DOLMABAHÇE SAAT KULESİ: Dolmabahçe sarayının Saltanat Kapısı tarafındaki ihtişamlı kule ünlü saray mimarlarından Sarkis Balyan' a, 2. Abdülhamit tarafından yaptırılmıştır. 27 metre yüksekliğinde ve dört katlı kulenin dört tarafında tarihe tanıklık eden ve tıkır tıkır işleyen saatler bulunur. Yansıttığı neo barak, ampir ve rokoko tarzı ile Dolmabahçe Sarayı'nın doğal bir uzantısı gibidir.
NOT: İlçemizde yeni turlara başlayan NURİCAN GÜNGÖR TUR, bizim için büyük bir şanstır. Daha önceki gezilerimizde birçok zorluklar çekiyorduk. Bir keresinde Doğu Turuna giderken arabamızı Fethiye'de bir sokak arasında bir hafta boyunca bırakıp gitmiştik. Karadeniz turuna gittiğimizde ise turdan gecenin yarısında Muğla' ya gelmiş ve sabahın saat altısına kadar dolmuşların seferini beklemiştik. Şehirlerarası otobüsler bizim gibi kısa yolcuları almıyorlardı. Oysa şimdi öyle mi? On dakikada Tur otobüsüne yetişiyor, dönüşte de on dakikada evimize gelebiliyoruz. Değerini bilelim.